از وجوه امتیاز عالمان و ادیبان شیعه، پیروی و توجه به امامانی است که مجمع کمالات و منبع حکمتند و ارباب فصاحت و بلاغت. شیوایی سخن اهل بیت را أمیرالمؤمنین علیه السلام خود عنوان فرموده است که «إنّا لأمراء الکلام وفینا تنشّبت عروقه وعلینا تهدّلت غصونه»1

نهج البلاغة: خطبه 232.

و امام زین العابدین علیه السلام هم در خطبۀ شام فرمود: «أيها الناس! أعطينا ستّاً، وفُضِّلنا بسبع، أعطينا العلم والحلم والسماحة والفصاحة والشجاعة والمحبّة في قلوب المؤمنين».2

مقتل الحسین، خوارزمی 2: 76.

از این رو عالمان و ادیبان شیعه از وجوه ادبی و ضبط دقیق کلمات و آثار امامان خود خصوصاً نهج البلاغه و صحیفۀ سجادیه همت بسیار گماردند و این دو کتاب شریف را با دقت ضبط و طرق اسناد خویش روایت نمودند و شرح کردند و درس گفته وجوه ادبی و بلاغی آن را بر اذهان فرهیخته و ادب دان بیان کردند تا دقائق کلام آنان دریافته شود.
در تاریخی که بر این دو کتاب ارجمند گذشته است، از اواخر قرن پنجم تا قرن هشتم، عالمان و ادیبان، بیشترین توجه و اهتمام را به این آثار داشته‌اند و اصول مباحث مربوط به جنبه‌های ادبی آنها را پایه‌ریزی کردند و شارحان و ادیبان قرون پسین، بر نسخ ایشان اعتماد کرده و مباحث را شرح و بسط داده‌ و ضبط‌های دقیق را روایت نموده‌اند. در این قرون خصوصاً عالمان و فاضلان و ادبای بزرگ مکتب حله، نقش عمده‌ای ایفا کرده و تأملات و تدقیقات فراوانی داشته‌اند. متأسفانه هنوز پژوهش جامع و شایسته‌ای در خصوص خدمات عالمان حله به میراث ادبی و حکمی اهل بیت علیهم السلام صورت نگرفته است. چهره‌های درخشانی همچون ادیب بزرگ علی بن محمد بن السکون حلی (م. حدود 600 یا 606)، سید علی ابن طاوس (م. 664)، علی بن احمد سدیدی حلی (م. 688)، علامه حلی حسن بن یوسف بن مطهر (م. 726)، احمد بن حداد بجلی حلی (زنده به سال 728) و عبدالرحمن ابن عتائقی (م. حدود 790) از جملۀ مصححان و شارحان برجستۀ کتاب شریف نهج البلاغه‌اند و ابن ادریس حلی (م. 598)، ابن سکون حلی، عمدة الرؤسا هبة الله بن حامد حلی (م. 609)، علی بن طاووس و سدیدیِ یاد شده و علامه حلی نیز از کوشندگان روایت و ضبط نسخ صحیفۀ مبارکۀ سجادیه‌ بوده‌اند.
خوشبختانه خداوند توفیق تحقیق نهج البلاغه به ضبط علی بن سکون را به ما ارزانی کرد و امید داریم تا باز هم ذخایر ارزشمند دیگری از گنجینه‌های نسخ خطی در این خصوص پیدا شود تا با انتشار آنها، محصول تلاش عالمان برجستۀ سده‌های پیشین به جامعۀ علمی امروز عرضه گردد. 3

از ادبای بزرگی که نهج البلاغه را با توجه به ضبط ابن سکون کتابت و روایت کرده است، عالم و ادیب حله، ابن حداد بجلی است که نسخۀ او در کتابخانۀ عتبۀ عباسیه علیه السلام در کربلا نگهداری می‌شود اما متأسفانه از آغاز به اندازۀ یک سوم کتاب افتادگی دارد و از خداوند می‌خواهیم تا بخش گمشدۀ آن نیز به دست آید یا به نسخه‌ای که از روی آن کتابت شده است برسیم تا بتوانیم متن کامل کتاب را بر اساس این ضبط تحقیق کنیم و همت بلند و کوشش ارجمند این ادیب فرزانه که در نهایت دقت به ضبط کلمه به کلمۀ متن شریف نهج البلاغه پرداخته است نمایان شود و با کمک آن و نسخ مهم دیگری که در این سالهای اخیر از نهج البلاغه به دست آمده است، به تحقیقی شایسته دست یابیم.

از نسخ نفیسی که امروزه در دسترس آمده است نسخۀ صحفیۀ سجادیه به خط علی بن ابراهیم کفعمی است که به سال 867 با عنایت ویژه به روایات صحیفه و دقت عالی عالمی چون او، کتابت شده است و در آن، روایت و ضبط شهید اول که بر روایت سدیدی از روایت و ضبط علی بن سکون ناظر بوده است توجه داشته و همچنین نسخۀ ابن ادریس را نیز مطمح نظر قرار داده است.
همین سلسله را در نسخۀ نهج البلاغه‌ای که از خط شیخ حسن بن یحیی بن کرم نقل شده و آن را سدیدی با نسخه‌ای منقول از خط ابن سکون مقابله و تصحیح کرده می‌توان دید که متأسفانه بخش زیرین آن دچار پارگی‌هایی شده و بخش‌های از دست رفته بر اساس کتابی منقول از خط شهید اول، تصحیح و تکمیل شده است. 4

این نسخه به تحقیق نگارنده این سطور از سوی کتابخانۀ امیرالمؤمنین علیه السلام در مشهد به سال 1435 هجری قمری منتشر شد.

کفعمی سه نسخه از صحیفه سجادیه را کتابت نموده است. اولین را به سال 856، دومین را به سال 865 و سومین را به سال 867 نوشته که در این آخرین نسخه، اختلافات روایات را ثبت کرده و بر آن شروح مختصری بر عبارات دشوار آن افزوده است و این نسخۀ آخر، کاملترین و دقیق‌ترینِ نسخ کفعمی است و همین نسخه است که اکنون منتشر شده است.
اختلافات عبارات در این نسخه، در یک دسته‌بندی شبیه اختلافاتی است که در نسخ معتبر نهج البلاغه می‌بینیم. اختلافات این نسخه از صحیفه سجادیه در این دسته‌ها می‌گنجند:
1. اختلاف در تأنیث و تذکیر افعال مضارع. مانند «حمداً يُضيء لنا به ظلماتِ البرزخ، ويُسهّل علينا به سبيلَ المبعثِ» و«حمداً تضيء لنا به ظلماتُ البرزخ وتُسَهَّل علینا به سبیلُ المبعث»5

دعای اول: 16 أ.

2. اختلاف در حروف جر، مانند: «حمداً یرتفع منّا إلی أعلی علیّین» و«حمداً یرتفع بنا إلی أعلی علیّین»6

دعای اول: 16 ب.

و مانند: «ونَشِّطتني فيها لابتغاء ‌مرضاتك» و«ونَشِّطتني بها لابتغاء ‌مرضاتك»7

دعای شانزدهم: 49 أ.

3. اختلاف افعال در تضعیف (مشدد بودن عین الفعل) و عدم آن، مانند: «حمداً نُعَمَّر به فیمن حَمِدَه من خلقه» و«حمداً نُعَمَّر به فیمن حَمَّدَه من خلقه»8

دعای اول: 16 أ.

و مانند: «وهل یُنْجِیني منك اعترافي لك بقبیح ما ارتکبتُ» و«وهل یُنَجِّیني منك اعترافي لك بقبیح ما ارتکبتُ»9

دعای سیزدهم: 41 أ.

4. اختلاف در ضبط عین الفعل افعال مضارع. مانند: «ولا تَعزُبُ عنك غیّبات السرائر» و«ولا تَعزِبُ عنك غیّبات السرائر»10

دعای سی و سوم: 100 أ.

و مانند: «فمن ذا الذي یَعْرِضُ لك في عبدك» و«فمن ذا الذي یَعْرَضُ لك في عبدك»11

دعای چهل و نهم: 170 أ.

5. اختلاف در مجهول و معلوم بودن افعال، مانند: «ولا یزید من نُقِصَ منهم زائد» و«ولا یزید من نَقَصَ منهم زائد»12

دعای اول: 15 أ.

و مانند : « ويُسَهِّل علينا به سبيلَ المبعثِ» و«ویُسَهَّل علینا به سبیلُ المبعث» و«وتُسَهَّل علینا به سبیلُ المبعث»13

دعای اول: 16 أ.

6. اختلاف در ماضی و مضارع بودن افعال، مانند: «وأنّی رَغِبَ مُعدِمٌ إلی مُعدِم» و«وأنّی یَرغَبُ مُعدِمٌ إلی مُعدِم»14

دعای چهاردهم: 45 أ.

7. اختلاف در تعدی فعل به صیغۀ مضاف یا به حرف جر، مانند: «فإنّا نستجيرك من غضبك» و«فإنّا نستجير بك من غضبك»15

دعای سی و هفتم: 109 أ.

8. اختلاف در همزه و تسهیل آن، مانند: «من أئمّة الهدی وقادة أهل التّقی» و«من أیمّة الهدی وقادة أهل التّقی»16

دعای چهارم: 24 ب.

و مانند: «ولا یُکافأ في مرتبة» و«ولا یُکافاْ في مرتبة»17

دعای دوم: 20 ب.

و مانند : «فهي بمشیَّتِك دون قولك مؤتمرة» و«فهي بمشیِئَتِك دون قولك مؤتمرة»18

دعای هشتم: 34 أ.

و مانند: «وأبدلني من بِغضَة أهل الشَّنان» و«وأبدلني من بِغضة أهل الشَّنَآن»19

دعای بیست و یکم: 61 ب.

9. اختلاف در ثلاثی مجرد و مزید، مانند: «لا یَنْقُصُ من زاده ناقصٌ» و«لا یُنْقِصُ من زاده ناقصٌ»20

دعای اول: 15 أ.

و مانند: «وأَزْوِ عنّي من المال ما یُحدث لی مخیلة» و«وازوِ عنّي من المال ما یُحدث لی مخیلة»، که در حاشیه‌اش آمده است: «بقطع الهمزة ووصلها»21

دعای سی و یکم: 92 ب.

10. اختلاف در ضبط لغوی کلمات بی آنکه معنی عوض شود، مانند: «فاذکُرهم منك بمغفرة ورِضوان» و«فاذکُرهم منك بمغفرة ورُضوان»22

دعای چهارم: 24 ب.

و مانند: «وتَحَرّوا وِجْهَتَهم» و«وتَحَرّوا وَجْهَتَهم»23

دعای چهارم: 25 ب.

و مانند: «وخفیراً من نَقِمَتِه» و«وخفیراً من نِقْمَتِه»24

دعال اول: 18 ب.

و این نوع اختلاف بسیار زیاد است همچون «عُمْر وعُمُر»، و«حُجُب وحُجْب»، و«سُخْط وسَخَط»، و«سُبُل وسُبْل»، و«رُسُل ورُسْل».
11. اختلاف در ضبط لغوی کلمات با تغییر معنی، مانند: «وخروجهم من سعة المعاش إلی ضِیقِه» و«وخروجهم من سعة المعاش إلی ضَیقِه»25

دعای چهارم: 25 ب.

بر این اساس که «ضَیق» مخفّف «ضَیِّق» باشد. و مانند: «ويقتدي بتبلّج أسفاره» و«ویقتدي بتبلّج إسفاره»26

دعای چهل و سوم: 120 ب.

12. اختلاف در جمع و مفرد، مانند: «أَسمَعهم حجّة رسالاته» و«أسمعهم حجّة رسالته»27

دعای چهارم: 25 أ.

و مانند: «وعلی ذرّیاتهم وعلی من أطاعك منهم» و«وعلی ذرّیتهم وعلی من أطاعك منهم».28

دعای چهارم: 26 أ.

13. اختلاف در صیغۀ جمع، مانند: «وحُمّال الغیب» و«وحَمَلَة الغیب»29

دعای سوم: 22 ب.

14. اختلافی که محصول تعدد وجود اعراب و اختلاف مکاتب نحوی است، مانند: «وما بثثتَ في كل واحد منهما، ساكنِه ومتحركِه، ومقيمِه وشاخصِه» و«وما بثثتَ في كل واحد منهما، ساكنُه ومتحركُه، ومقيمُه وشاخصُه»30

دعای هفتم: 31 أ.

و مانند: «والذین لا تدخلهم سآمة من دؤوب، ولا إعیاءٌ من لغوب ولا فُتُورٍ» و«والذین لا تدخلهم سآمة من دؤوب، ولا إعیاءٌ من لغوب ولا فُتُورٌ»31

دعای سوم: 22 أ.

و مانند: «لا شفيعَ يشفع لي إليك، ولا خفيرَ يؤمنني عليك، ولا حصنَ يحجبني عنك، ولا ملاذَ ألجأ إليه منك» و«لا شفيعٌ يشفع لي إليك، ولا خفيرٌ يؤمنني عليك، ولا حصنٌ يحجبني عنك، ولا ملاذٌ ألجأ إليه منك»32

دعای سی و سوم: 100 ب- 101 أ.

15. اختلاف در کلماتی که در کتابت به هم شبیهند خصوصاً موارد تصحیف نقط، مانند: «وجعل لکلّ روح منهم قوتاً معلوماً مقسوماً» و«وجعل لکلّ زوج منهم قوتاً معلوماً مقسوماً»33

دعای اول: 15 أ.

و مانند: «فأدِّه عنّي من جزیل عطیّتك وکثیر ما عندك» و«فأدِّه عنّي من جزیل عطیّتك وکبیر ما عندك»34

دعای بیست و سوم: 72 أ.

که این اختلاف هم بسیار است.
16. اختلاف در کلمات غیر مشابه، مانند: «وخُذ به في أحبّ السبل إلیك» و«وأَجْرِ به في أحبّ السبل إلیك»35

دعای بیست و سوم: 70 أ.

و مانند: «النواکس الأذقان» و«النواکس الأعناق»36

دعای سوم: 22 أ.

و البته این اختلاف بسیار اندک است.
17. اختلاف در زیادی و نقصان متن، مانند: «یا من لا تنقضي عجائب عظمته» و«اللهمّ یا من لا تنقضي عجائب عظمته»37

دعای ششم: 27 ب.

و مانند: «وعرّفه في أهله الطاهرین وأمّته المؤمنین» و«وعرّفه في أهل بیته الطاهرین وأمّته المؤمنین»38

دعا دوم: 20 ب.

و مانند: «ووفّقنا في یومنا هذا ولیلتنا هذه، وفي جمیع أیّامنا لاستعمال الخیر» و«ووفّقنا في یومنا هذا ولیلتنا هذه، وفي جمیع أیّامنا ولیالینا لاستعمال الخیر»39

دعای هفتم: 32 ب.

این نمونه ها بعد از یک تورق سریع از این نسخه فرا چنگ آمد و دریافتن همۀ ویژگی‌ها و فوائد این نسخۀ شریف مرهون تحقیق کامل آن است و آنچه به نظر می‌رسد این است که کفعمی در نگارش این نسخه به ضبط ابن ادریس توجه ویژه‌ای داشته است.
در این نسخه، کفعمی شرح مختصر و دقیقی را تنها در حدی که ابهام عبارات را بزداید و یادکرد آن را ضروری بداند آورده است و تنها در اندک مواردی در شرح راه تفصیل و تطویل را پیموده.
با این اوصاف، این نسخه را می‌توان نسخۀ ممتاز صحیفۀ سجادیه در دقت ضبط و جامعیت اختلاف روایات دانست.
در پایان، بایسته می‌دانم که متن صحیفه که تا کنون تحقیق شایسته‌ای نداشته است بر اساس این نسخه تصحیح و منتشر شود.
والحمد لله أوّلاً وآخراً، ‌والصلاة‌ علی‌ محمّد وآله الطيبين الطاهرين.

منابع پژوهش
1. نهج البلاغة، حقّقه وضبط نصّه علی ‌أربع نسخ خطية‌ قديمة‌ الشيخ قيس بهجت العطار،‌ مؤسّسة ‌الرافد، قم،‌ چاپ اول،‌ 1431 هـ.ق./ 2010 م.
2. الصحيفة‌ السجّادية بخط علي بن إبراهيم الكفعمي، تهران، بنیاد محقق طباطبائي و کتابخانۀ ملی جمهوری اسلامی ایران، تهران، چاپ اول، 1394 ش.
3. مقتل الحسین، الموفّق بن أحمد الخوارزمي، تحقیق الشیخ محمّد السماوي، انوار الهدی، قم، چاپ اول، 1418 هـ.ق..